تومور هیپوفیز

تومور هیپوفیز توده‌ای غیرطبیعی است که در غده هیپوفیز، غده‌ای کوچک اما حیاتی در پایه مغز، ایجاد می‌شود. این غده که «غده کنترل‌گر» بدن نامیده می‌شود، هورمون‌هایی تولید می‌کند که عملکردهایی مانند رشد، متابولیسم، تولیدمثل و واکنش به استرس را تنظیم می‌کنند. تومورهای هیپوفیز ممکن است علائم متنوعی مانند سردرد، تاری دید، خستگی غیرعادی یا تغییرات هورمونی مانند قاعدگی نامنظم یا ناباروری ایجاد کنند. خوشبختانه، اکثر این تومورها خوش‌خیم هستند و با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، می‌توان عوارض آنها را به حداقل رساند.

غده هیپوفیز، که در ناحیه‌ای به نام سلاتورسیکا در پایه مغز قرار دارد، تنها به اندازه یک نخود است، اما نقش کلیدی در تنظیم هورمون‌های بدن ایفا می‌کند. این غده هورمون‌هایی مانند پرولاکتین، هورمون رشد (GH)، کورتیزول و هورمون‌های تیروئیدی را تولید یا کنترل می‌کند. تومور هیپوفیز، که اغلب به شکل آدنوم (تومور خوش‌خیم) ظاهر می‌شود، می‌تواند این تعادل هورمونی را مختل کند یا با فشار بر ساختارهای اطراف مانند اعصاب بینایی، علائم عصبی ایجاد کند.

دکتر ادوارد لوز، متخصص غدد درون‌ریز و جراح مغز و اعصاب، می‌گوید: «تومورهای هیپوفیز به دلیل تأثیرشان بر سیستم هورمونی و نزدیکی به اعصاب بینایی، می‌توانند چالش‌های تشخیصی و درمانی منحصربه‌فردی ایجاد کنند، اما پیشرفت‌های اخیر در تصویربرداری و جراحی، نتایج را به طور چشمگیری بهبود داده است».

تومورهای هیپوفیز به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: عملکردی (ترشح‌کننده هورمون) و غیرعملکردی (غیرترشح‌کننده). تومورهای عملکردی هورمون‌های اضافی تولید می‌کنند که می‌توانند علائمی مانند رشد غیرطبیعی (آکرومگالی)، افزایش وزن غیرعادی (سندرم کوشینگ) یا ترشح شیر از پستان‌ها (گالاکتوره) ایجاد کنند. در مقابل، تومورهای غیرعملکردی هورمون ترشح نمی‌کنند، اما با بزرگ شدن و فشار بر اعصاب یا بافت‌های اطراف، علائمی مانند سردرد یا کاهش میدان بینایی ایجاد می‌کنند.

برای مثال، بیماری که با تومور عملکردی پرولاکتینوما به من مراجعه کرد، از قاعدگی نامنظم و ترشح غیرعادی شیر شکایت داشت، در حالی که بیمار دیگری با تومور غیرعملکردی تنها تاری دید و سردرد را گزارش کرد.

تومورهای هیپوفیز به دلیل تأثیرات هورمونی و فشاری‌شان، علائم متنوعی ایجاد می‌کنند که گاهی با بیماری‌های دیگر اشتباه گرفته می‌شوند؛ این ویژگی باعث شده که به آنها «تقلیدگر بزرگ» لقب بدهند. علائم به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: هورمونی و فشاری.

علائم هورمونی: پرولاکتین بالا، کورتیزول، رشد غیرطبیعی

تومورهای عملکردی می‌توانند سطح هورمون‌ها را به طور غیرطبیعی تغییر دهند. شایع‌ترین علائم هورمونی عبارتند از:

• پرولاکتین بالا (پرولاکتینوما)؛ باعث قاعدگی نامنظم، ناباروری یا ترشح شیر در زنان و کاهش میل جنسی در مردان می‌شود.
• هورمون رشد اضافی (GH)؛ منجر به آکرومگالی (بزرگ شدن دست‌ها، پاها و ویژگی‌های صورت) در بزرگسالان یا ژیگانتیسم در کودکان می‌شود.
• کورتیزول بالا (سندرم کوشینگ)؛ علائمی مانند افزایش وزن، صورت گرد، فشار خون بالا و ضعف عضلانی ایجاد می‌کند.

برای مثال، یکی از بیمارانم، زنی 32 ساله، با شکایت از افزایش وزن غیرعادی و خستگی مزمن مراجعه کرد؛ آزمایش‌ها نشان داد که یک تومور تولیدکننده ACTH باعث سندرم کوشینگ شده است.

علائم فشاری: تاری دید، سردرد، افت میدان بینایی

تومورهای بزرگ‌تر، به‌ویژه غیرعملکردی، با فشار بر اعصاب بینایی یا بافت‌های اطراف مغز علائمی مانند موارد زیر ایجاد می‌کنند:

1. سردردهای مداوم، اغلب در ناحیه پیشانی.
2. تاری دید یا کاهش میدان بینایی (به‌ویژه در اطراف).
3. در موارد نادر، دوبینی یا افتادگی پلک.

یکی از بیمارانم، مردی 45 ساله، گزارش داد که هنگام رانندگی متوجه کاهش دید جانبی شده است؛ تصویربرداری نشان داد که یک تومور غیرعملکردی به اعصاب بینایی فشار می‌آورد.

تفاوت علائم در مردان و زنان

علائم تومور هیپوفیز در مردان و زنان ممکن است متفاوت باشد! در زنان، علائم هورمونی مانند قاعدگی نامنظم یا گالاکتوره زودتر تشخیص داده می‌شوند، در حالی که در مردان، علائمی مانند کاهش میل جنسی یا ناباروری ممکن است نادیده گرفته شوند. مردان همچنین ممکن است تومورهای بزرگ‌تری در زمان تشخیص داشته باشند، زیرا علائم فشاری مانند تاری دید دیرتر ظاهر می‌شوند.

علت دقیق تومورهای هیپوفیز اغلب ناشناخته است، اما برخی عوامل خطر شناسایی شده‌اند. درک این عوامل می‌تواند به تشخیص زودهنگام کمک کند.

نقش ژنتیک و سندرم‌های مرتبط (مثل MEN1)

برخی سندرم‌های ژنتیکی مانند نئوپلازی غدد درون‌ریز متعدد نوع 1 (MEN1) یا سندرم کارنی کمپلکس با افزایش خطر تومورهای هیپوفیز مرتبط هستند. این سندرم‌ها معمولاً با جهش‌های ژنتیکی خاصی همراه‌اند که می‌توانند از والدین به فرزندان منتقل شوند. اگر سابقه خانوادگی تومورهای غدد درون‌ریز دارید، مشاوره ژنتیک توصیه می‌شود.

موارد بدون علت مشخص (ایدیوپاتیک)

در اکثر موارد، تومورهای هیپوفیز بدون علت مشخصی (ایدیوپاتیک) ایجاد می‌شوند! عوامل محیطی مانند قرار گرفتن در معرض تشعشعات یا مواد شیمیایی خاص ممکن است نقش داشته باشند، اما شواهد قطعی در این زمینه محدود است. بر اساس آمار انجمن تومور مغزی آمریکا، تومورهای هیپوفیز حدود 15% از تومورهای داخل جمجمه‌ای را تشکیل می‌دهند و در اکثر موارد خوش‌خیم هستند.

تومورهای هیپوفیز بر اساس نوع سلول و رفتار هورمونی‌شان طبقه‌بندی می‌شوند؛ شناخت این انواع برای انتخاب درمان مناسب ضروری است.

آدنوم پرولاکتینوما

پرولاکتینوما شایع‌ترین نوع تومور هیپوفیز است و هورمون پرولاکتین اضافی تولید می‌کند؛ این تومور در زنان بیشتر تشخیص داده می‌شود و علائمی مانند قاعدگی نامنظم یا ناباروری ایجاد می‌کند.

آدنوم تولیدکننده ACTH یا GH

• تومورهای تولیدکننده ACTH: باعث سندرم کوشینگ می‌شوند و علائمی مانند افزایش وزن، فشار خون بالا و دیابت ایجاد می‌کنند.
• تومورهای تولیدکننده GH: منجر به آکرومگالی یا ژیگانتیسم می‌شوند و با بزرگ شدن اندام‌ها یا تغییرات استخوانی همراه‌اند.

تومورهای غیرترشح‌کننده

این تومورها هورمون تولید نمی‌کنند و علائمشان معمولاً به دلیل فشار بر ساختارهای اطراف مانند اعصاب بینایی است؛ این تومورها اغلب در مراحل بعدی تشخیص داده می‌شوند.

تومورهای بدخیم نادر هیپوفیز

کارسینومای هیپوفیز بسیار نادر است و کمتر از 1 درصد موارد را تشکیل می‌دهد. این تومورها می‌توانند به سایر قسمت‌های بدن متاستاز دهند و نیاز به درمان‌های تهاجمی دارند.

تشخیص تومور هیپوفیز نیازمند ترکیبی از معاینات بالینی، آزمایش‌های هورمونی و تصویربرداری است؛ روش‌های اصلی در جدول زیر خلاصه شده‌اند:

برای مثال، بیماری با علائم خستگی و افزایش وزن به کلینیک مراجعه کرد؛ آزمایش خون نشان‌دهنده کورتیزول بالا بود و ام‌آرآی یک تومور کوچک تولیدکننده ACTH را تأیید کرد.

درمان تومور هیپوفیز به نوع، اندازه، علائم و وضعیت بیمار بستگی دارد؛ گزینه‌های درمانی شامل دارو، جراحی و در موارد نادر پرتودرمانی هستند. دکتر ماریا فلشیا، متخصص غدد درون‌ریز، تأکید می‌کند: «درمان تومورهای هیپوفیز نیازمند رویکردی چندجانبه است که جراح، متخصص غدد و گاهی انکولوژیست را درگیر می‌کند تا بهترین نتیجه برای بیمار حاصل شود.»

درمان دارویی برای تومورهای عملکردی (مثل کابرگولین)

برای پرولاکتینوما، داروهایی مانند کابرگولین یا بروموکریپتین می‌توانند سطح پرولاکتین را کاهش دهند و حتی اندازه تومور را کوچک کنند. این روش غیرتهاجمی است و در بسیاری از موارد موفقیت‌آمیز است.

جراحی ترانس‌اسفنوییدال (Transsphenoidal surgery)

جراحی ترانس‌اسفنوییدال شایع‌ترین روش برای برداشتن تومورهای هیپوفیز است. در این روش، جراح از طریق بینی و سینوس اسفنویید به غده هیپوفیز دسترسی پیدا می‌کند. این روش کم‌تهاجمی است و دوره بهبودی کوتاهی دارد.

پرتودرمانی (در موارد خاص یا عود)

پرتودرمانی معمولاً برای تومورهایی که پس از جراحی عود می‌کنند یا قابل برداشتن کامل نیستند، استفاده می‌شود. این روش می‌تواند رشد تومور را کنترل کند، اما به دلیل عوارض طولانی‌مدت، با احتیاط تجویز می‌شود.

جراحی ترانس‌اسفنوییدال با استفاده از ابزارهای پیشرفته مانند اندوسکوپ انجام می‌شود؛ مراحل جراحی شامل موارد زیر است:

1. بیمار تحت تصویربرداری‌های دقیق قرار می‌گیرد و ممکن است داروهایی برای کنترل هورمون‌ها دریافت کند.
2. جراح از طریق بینی به غده هیپوفیز دسترسی پیدا می‌کند و تومور را با دقت خارج می‌کند.
3. بیمار معمولاً چند روز در بیمارستان می‌ماند و نیاز به پیگیری‌های منظم دارد.

ریسک‌های جراحی شامل عفونت، نشت مایع مغزی-نخاعی یا آسیب به غده هیپوفیز است، اما با تکنیک‌های مدرن، این خطرات به حداقل رسیده‌اند؛ نرخ موفقیت این جراحی در تومورهای کوچک تا 90 درصد است.

پس از جراحی، بیماران باید:

• از فعالیت‌های سنگین اجتناب کنند.
• داروهای تجویزشده را به موقع مصرف کنند.
• علائم غیرعادی مانند تب یا سردرد شدید را گزارش دهند.

پس از درمان، بسیاری از بیماران می‌توانند به زندگی عادی بازگردند، اما ممکن است نیاز به تنظیمات هورمونی یا پیگیری‌های منظم داشته باشند.

نیاز به مصرف داروهای جایگزین هورمونی

اگر غده هیپوفیز در اثر جراحی یا تومور آسیب ببیند، بیمار ممکن است نیاز به هورمون‌های جایگزین مانند هیدروکورتیزون یا لووتیروکسین داشته باشد. تنظیم دقیق این داروها برای حفظ سلامت ضروری است.

برنامه پایش منظم MRI و آزمایش خون

پیگیری‌های منظم با ام‌آرآی و آزمایش خون برای بررسی عود تومور یا تغییرات هورمونی لازم است؛ به عنوان مثال، یکی از بیمارانم پس از جراحی پرولاکتینوما، با پیگیری‌های منظم توانست علائم خود را کاملاً کنترل کند و به کار خود بازگردد.

اکثر تومورهای هیپوفیز خوش‌خیم هستند و با درمان مناسب، پیش‌آگهی خوبی دارند! تومورهای کوچک عملکردی اغلب با دارو کنترل می‌شوند، در حالی که تومورهای بزرگ‌تر ممکن است نیاز به جراحی داشته باشند. تومورهای بدخیم نادر هستند و پیش‌آگهی آنها به شدت بیماری و پاسخ به درمان بستگی دارد. بر اساس مطالعات، نرخ بقای پنج‌ساله برای آدنوم‌های هیپوفیز نزدیک به 97 درصد است.

تومورهای هیپوفیز در زنان و مردان تفاوت‌هایی در علائم و تشخیص دارند که به عوامل هورمونی و بیولوژیکی مربوط می‌شود.

اثر بر قاعدگی، باروری و بارداری

در زنان، تومورهای هیپوفیز (به‌ویژه پرولاکتینوما) می‌توانند باعث قاعدگی نامنظم، ناباروری یا مشکلات در بارداری شوند. با درمان مناسب، بسیاری از زنان می‌توانند باروری خود را بازیابند. برای مثال، بیمار زنی که به دلیل پرولاکتینوما نابارور شده بود، پس از درمان با کابرگولین موفق به بارداری شد.

علائم کمتر دیده‌شده در مردان مثل کاهش میل جنسی و ناباروری

در مردان، علائمی مانند کاهش میل جنسی، خستگی یا ناباروری ممکن است نادیده گرفته شوند؛ این علائم اغلب با تأخیر تشخیص داده می‌شوند، زیرا مردان کمتر به دنبال مراقبت‌های پزشکی برای این مسائل هستند.

آیا تومور هیپوفیز باعث ناباروری می‌شود؟

تومورهای هیپوفیز، به‌ویژه پرولاکتینوما، می‌توانند با مختل کردن هورمون‌های تولیدمثلی باعث ناباروری شوند؛ با این حال، درمان‌های دارویی یا جراحی اغلب می‌توانند این مشکل را برطرف کنند. مشاوره با متخصص غدد و تولیدمثل برای زوج‌هایی که قصد بارداری دارند، توصیه می‌شود.